Potocki Marian h. Pilawa (ok. 1729–po 1777), kasztelan lubaczowski, marszałek halicki konfederacji 1764–5 r., radomskiej i barskiej. Był najmłodszym synem Jerzego, star. grabowieckiego i tłumackiego, oraz drugiej jego żony Konstancji z Druckich Podberskich, bratem Eustachego (zob.) i Katarzyny Kossakowskiej (zob.).

Uczył się u jezuitów w Lublinie. Jeszcze przed ukończeniem szkół (a więc w pierwszej połowie lat czterdziestych) otrzymał od ojca za konsensem królewskim star. grodowe grabowieckie w woj. bełskim. Dziedziczył Podhajce w ziemi halickiej. Z woj. bełskiego posłował jako stronnik republikancki na sejm warszawski w r. 1748. Był tam jednym z głównych opozycjonistów i walnie przyczynił się do rozejścia się sejmu bez uchwalenia konstytucji. W lutym 1753 marszałkował sejmikowi halickiemu. W r. 1756 (i niewątpliwie wcześniej) był rotmistrzem chorągwi pancernej w pułku hetmana w. kor. (szarżę tę odstąpił w r. 1761 Adamowi Bielskiemu, chorążemu lwowskiemu). Dn. 19 VI 1758 otrzymał kasztelanię lubaczowską, rezygnując równocześnie ze star. grabowieckiego. Po niespełna trzech latach, w r. 1761, zrzekł się godności senatorskiej. Był, jak wszyscy niemal Potoccy, przeciwnikiem «familii». W drugiej połowie czerwca 1764, jeszcze przed zakończeniem sejmu konwokacyjnego, z czterema kuzynami Potockimi (starostami: Antonim – błońskim, Piotrem – śniatyńskim, Ignacym – kaniowskim i Piotrem, wojewodzicem wołyńskim) przybył do Halicza na sejmik relacyjny z wojskiem nadwornym i szlachtą; tu 23 VII, nie dopuściwszy do zagajenia obrad, wydał manifest, w którym protestowano przeciwko sprowadzeniu do kraju «ludzi zagranicznych» i postanowieniom sejmu konwokacyjnego. Tegoż jeszcze dnia kilku zwolenników «familii» wystąpiło w Mariampolu przeciwko P-emu z manifestem o najazd na posła halickiego Ignacego Potockiego, cześnika kor., niedopuszczenie na obrady 4 innych posłów, o zerwanie sejmiku i inne gwałtowne zbrojne poczynania. Dn. 27 VII Potoccy podnieśli w Haliczu przeciwko generalnej konfederacji warszawskiej rekonfederację, której marszałkiem został P. Tegoż dnia usiłował on nawiązać kontakt z Karolem Radziwiłłem «Panie Kochanku», wycofującym się z Litwy na południe. Jeszcze 30 VII, na wiadomość o przekroczeniu przez Radziwiłła granicy tureckiej, prosił o przysłanie mu swych oddziałów do obozu pod Stanisławów. Ale zanim do tego doszło, chorągwie Potockich dały się prawie bez walki rozbroić w Stanisławowie przez Rosjan, a P. wraz z czterema kuzynami został osadzony w areszcie (7 VIII). Dn. 8 VIII złożył na ręce gen. Seygera, kwatermistrza wojsk rosyjskich, rewers, w którym wyrzekał się «na zawsze» «czynów wojennych» przeciw dotychczasowym swym przeciwnikom i został wypuszczony na wolność. Przez cały jednak czas pobytu Radziwiłła na emigracji utrzymywał z nim ożywioną korespondencję.

Zgodnie z zapadłymi 10 V 1767 postanowieniami malkontentów na naradzie warszawskiej z N. Repninem, P., wsparty przysłanym mu oddziałem rosyjskim pod majorem kniaziem Fabułowem, zorganizował w ziemi halickiej konfederację i 29 V 1767 został jej marszałkiem. Mimo to jednak przy formowaniu Generalności w Radomiu protestował przeciwko obecności wojsk rosyjskich i pogróżkom pułkownika Carra. Dopiero po wydaniu przez Radziwiłła manifestu o nienaruszalności praw religii katolickiej podpisał 23 VI akt konfederacji generalnej. Przed sejmikiem halickim przedsejmowym, przypadającym na 24 VIII, P. zdołał przekonać Fabułowa, że bez jego pomocy zbrojnej potrafi pokierować obradami. Gdy się jednak okazało, że P. «szalbierskim sposobem oszukał … Fabułowa», nie respektując żądań Repnina, ten natychmiast (31 VIII) polecił zająć dobra P-ego. Od doszczętnego zrujnowania majątków wyratowała wówczas P-ego siostra Katarzyna Kossakowska, zapewniwszy ambasadora, że odtąd z całą rodziną spełniać będzie wszystkie jego zlecenia, a brata nakłoniła do wydania Repninowi rewersu, że ślepo będzie posłuszny jego rozkazom, a to pod rygorem «utraty szlachectwa, fortuny i życia». Równocześnie żona wysłała przez wyjeżdżającego wówczas do Moskwy Michała Wielhorskiego pismo do Katarzyny II, treść którego jest jednak nieznana. Obrany posłem na nadzwycz. sejm warszawski pod węzłem konfederacji radomskiej (5 X 1767–5 III 1768), wszedł w skład delegacji sejmowej, w której był jednym z nielicznych reagujących na zniewagi Repnina. Dn. 24 II 1768 podpisał „Traktat wieczysty z Rosją”, akt wolności dla dysydentów i prawa kardynalne.

W końcu lutego 1768 umknął P. potajemnie z Warszawy. Podążył na Podole i «w samych początkach – jak sam o tym pisał – przyłączył się do konfederacji barskiej». Z pomocą Joachima Potockiego zorganizował konfederację ziemi halickiej i w Podhajcach 26 IV został jej marszałkiem. Brał udział w przegranej bitwie pod Podhajcami (12 V). W grodzie winnickim wydał (17 V) manifest, w którym napiętnował brutalne postępowanie Repnina, protestował przeciwko postanowieniom ostatniego sejmu i odwoływał wymuszony na nim w ubiegłym roku rewers, którego treść przytoczył w dosłownym brzmieniu. Gdy treść manifestu dotarła do Warszawy, Repnin, wg L. S. Gereta – «ledwie nie oszalał ze złości». Polecił (16 VI) gen. P. Kreczetnikowowi schwytać P-ego i trzymać do jego dyspozycji. W końcu maja P. był delegowany przez szefów barskich do rozmów, niedoszłych jednak do skutku, z wysłannikiem królewskim Andrzejem Mokronowskim. Po upadku Baru godził w obozie pod Mohylowem skłóconych Michała Krasińskiego z Józefem Pułaskim, po czym wspólnie z szefami podpisał 20 VI uniwersał zachęcający naród do dalszej walki. Dn. 23 VI przeszedł Dniestr na stronę turecką. W swym obozie w Filipówce koło Chocimia gościł przez blisko trzy tygodnie chorego Józefa Wybickiego, który tak go odmalował później w swych pamiętnikach: «najlepszego serca, poufały aż do zapomnienia się że Potocki, prawdziwy hulaka, mina Ukraińca, czupryna wygolona do kilku włosów, w kontuszu, chudy, białokur, zawsze z lulką..., śmiały, nieprzyjaciel wszelkich rozumowań, zupełnego był u siebie przekonania, że pobijemy Moskalów i króla strącimy». Dn. 12 VII brał P. udział w ekspediowaniu za jego pośrednictwem pism do Adama Krasińskiego. P. należał do grona kilku osób, które parafowały wszystkie akta wydawane w Turcji przez szefów barskich. W konflikcie między Józefem Pułaskim a Joachimem Potockim stanął po stronie tego ostatniego. W drugiej połowie listopada wyprawiony był do J. Pułaskiego po odbiór archiwum, ale misja ta skończyła się niepowodzeniem. Przez przeszło trzy lata dzielił z szefami barskimi tułaczą poniewierkę na terenach tureckich: pod Chocimiem, w Kopance (od lutego do czerwca 1769), w Isakczy, Babadaghu, w Warnie (od grudnia 1769 do listopada 1770) i w Czernowodzie (od listopada 1770 do listopada 1771). W małym tylko stopniu korzystał z zasiłków tureckich i z funduszów publicznych; utrzymywał siebie i licznych przyjaciół własnym «po większej części sumptem». Nawet najmniejszymi funduszami nadsyłanymi przez rodzinę, dzielił się z towarzyszami (jeszcze na kontumacji z przysłanych mu 700 dukatów oddał 300 na wojsko).

Już zimą 1768–9 poróżnił się P. z Joachimem Potockim. Z biegiem czasu spór się zaostrzył. P. zarzucał kuzynowi «prywatę i ambit władzy hetmańskiej», protestował przeciw ingerowaniu w sprawy ziemi halickiej. Z kolei J. Potocki pomawiał go o wprowadzanie fermentu w wojsku i dążenie do zagarnięcia nad nim dowództwa. Nieprzychylny początkowo stosunek P-ego do marszałka Michała Krasińskiego uległ radykalnej zmianie, gdy powstał spór między «szefami». Stanął wówczas po stronie Krasińskiego i z czasem stał się głową opozycji przeciw J. Potockiemu. Na posiedzeniu Izby Konsyliarskiej 17 IX 1771, gdy doszło do gorszących scen między szefami, P. porwał się do szabli w obronie Krasińskiego. W dniu następnym podał wniosek o zawieszenie Potockiego w czynnościach regimentarskich. Dn. 5 X t. r. wystąpił przeciwko kuzynowi z ostrym manifestem, zarzucając mu despotyzm, wygórowaną ambicję, prywatę, szarganie godności marszałkowskiej Krasińskiego. W manifeście tym oskarżał nadto Marcelego Czetwertyńskiego oraz obu Mrozowickich, ojca Adama i syna Mikołaja. J. Potocki odpowiedział P-emu (19 X) krótkim, bez rzeczowych argumentów remanifestem. P. podniecał do oporu marszałka Krasińskiego i w dużym stopniu powodował pogłębianie rozłamu między szefami, opisując spór na wszystkie strony, oczywiście w świetle niekorzystnym dla J. Potockiego. Z ramienia M. Krasińskiego i Rady Konfederackiej czynił P. w końcu września starania u władz tureckich o wyjednanie zezwolenia na wyjście konfederatów do kraju. Dn. 7 XI opuścił z M. Krasińskim obóz w Czernowodzie; prowadził z sobą garstkę zbrojnych konfederatów, z którymi 5 III 1772 przybył do Preszowa. P. i tu nie poprzestał oskarżać Joachima Potockiego, werbując przeciwko niemu sprzymierzeńców. Adam Krasiński ostrzegał wracającego do Polski brata Michała, by nie narażał się więcej na nieporozumienia z regimentarzem i porzucił P-ego, «bo to jest pijak i bałamut, nie ma rozumu ani statku, tylko brawura i fejfka».

Po upadku konfederacji, latem 1772, udał się P. na emigrację. Zamieszkał w Saksonii koło Weissenfels nad Salą. Wiosną 1773, wraz z Pułaskim, bezskutecznie starał się zainteresować Sasów sprawą polską. Poświęciwszy na cele konfederacji cały swój majątek (P. należał do mniej zamożnych członków rodu), żył w wielkim niedostatku. Z Drezna 26 IX 1774 zwracał się o pomoc do K. Radziwiłła, a 25 XI z Lipska skierował swe «ostatnie żałosne błaganie o zasiłek» do Jerzego Mniszcha. Ostatnia znana nam wiadomość o P-m to list jego do siostry Katarzyny Kossakowskiej z 20 XII 1777, w którym prosił o przysłanie mu jego rzeczy pozostających jeszcze w skarbcu rodzinnym, upewniając ją, «że w wielkim niedostatku pozostaje».

Z małżeństwa (żonaty już w r. 1750) z Anną, córką Jana Małachowskiego, kanclerza kor. (zob.), damą austriackiego Orderu Krzyża Gwiaździstego (1750), P. potomstwa nie pozostawił.

Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II; Żychliński, VIII 244, 248–9, 257, 293, XIV 62, XVI 214; Borkowski J. S. Dunin, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891; – Barącz S., Pamiątki miasta Stanisławowa, Lw. 1858 s. 167; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 20–1, 178; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; tenże, Liberum veto, Kr. 1918; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 311, 325, 392, II 8, 120, 161 (podob.), 296, 319; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Rulhière C. C., Histoire de l’anarchie de Pologne, Paris 1819 II 467; – Akta grodz. i ziem., XXV; Diariusze sejmowe z wieku XVIII, W. 1911 I; Heyking K. H., Wspomnienia z ostatnich lat Polski i Kurlandii 1752–1796, w: Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963; Kolęda Warszawska, l. 1757–62; Kreczetnikow P., Dziennik wojennych działań, P. 1874 s. 7–8, 23–4, 26–8, 31, 162, 178–9, 184, 187, 233; Listy Katarzyny z Potockich Kossakowskiej, P. 1883; Manifest Generalności, Biała 15 XI 1769, w: Trzy oświadczenia konfederacji barskiej, Kr. 1850 s. 12, 96, 145, 149; Materiały do konfederacji barskiej r. 1767–1768, Lw. 1851 s. 121–4, 207–10, 295; Pamiętnik dziejów polskich…, Zebrał S. Barącz, Lw. 1855; Rzewuski L., Kronika podhorecka 1706–1779, Kr. 1860 s. 58, 63, 103; Sbornik Russ. Ist. Obšč., Pet. 1893 LXXXVII 15; Skarbiec historii Polski, Paryż 1840 II 114; Vol. leg., VII 555, 557, 564, 570, 595, 605, 869; [Wielhorski M.], Manifeste de la République confédérée de Pologne, [Paryż] 1770 I 11, 85, 124, 128, II 18–22, 172–8; Wybicki J., Życie moje, Kr. 1927; Z pamiętnika konfederatki księżnej Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny, Kr. 1914; Zdanowski A., Z pamiętnika konfederata barskiego, w: Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Pet. 1898 II 57–8, 63, 65, 90–1; Źródła odnoszące się do pierwszego okresu panowania Stanisława Augusta po roku 1773, Lw. 1884 s. 174; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 12252 (listy P-ego), Arch. Roskie XXXIV 86, XXXVI 2, (w obu zespołach listy P-ego), XLII 14, XLIX 7, 12, Zbiory Anny z Potockich Branickiej K I 3 IVa, Zbiór z Suchej 62/79, 345/441; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów, Teki Wessla 134, 300, 302; B. Czart.: rkp. 831, 835, 836, 942, 943 (listy P-ego), 945, 947, 3868, 3870; B. Ossol.: rkp. 3030, 3035, 3037, 3382, 4585; B. PAN w Kr.: rkp. 318 (manifesty P-ego), 1145, 1149.

Wacław Szczygielski